डि.भि.को नतिजा

यसपाली जम्मा १८१ जनाको डि।भि. भरिदिएको रहेछु मैले । अहिले पहिलो लटको नतिजामा देशभरबाट ३०० जनाको नाम आएको रहेछ जसमा मैले भरेका पनि २ जना परेछन् । आफूले गरेको काम सफल नै भएको मान्छु म त । पोहोर देशभरबाट २५६२ जनाको परेको रहेछ । मैले भरेका १५० जतिमा ३ जनाको परेको थियो । ती पनि सवै पछाडीका लटहरुमा थिए । नतिजा हेर्न यहाँ क्लीक गर्नु होला

एकसातामै ३ गैंडा मारिए

वर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा दुईसातामा ३ वटा गैडा मारिएका छन । डढेलो र चोरी सिकारीका कारण बिश्वमै दुर्लभ मानिने गैडा असुरक्षित बन्दै गएका छन्
पछिल्लोपटक निकुञ्जमा हिंजो एउटा भाले गैडा मृत अवस्थामा फेला परेको छ । सिकारीले गैडा मारेर खाग र पुच्छर लिएर गएका छन् ।
निकुञ्जदेखि पश्चिम कर्णाली नदिको किनारमा मृत अवस्थामा गैडा फेला परेको सुरक्षार्थ खटिएको रणशेर गणले जनाएको छ । गणका अनुसार खाग र पुच्छर निकालीएको अवस्थामा मृत गैडा नदि किनारमा फेला परेको हो ।
शान्ति प्रकृया पछि निकुञ्ज सुरक्षामा खटिएका रणशेर गणका सुरक्षाकर्मीलाई हतियार सहित निकुञ्ज गस्तिमा रोक लगाइए पछि निकुञ्जका जनावर असुरक्षित बन्दै गएका छन् । सिकारीहरुले अत्याधुनिक हतियार प्रयोग गरेर जनावर मार्न थालेका छन् । सिकारी हतियार सहित र निकुञ्जका कर्मचारी हतियार विहिन गस्ति गर्दा कर्मचारीको ज्यान समेत जोखिममा परेको छ । निकुञ्जका कर्मचारीहरुले आफुहरु समेत असुरक्षित बनेको बताएका छन् ।
गस्तिमा निस्कने निकुञ्जका कर्मचारीलाई सिकारीले आक्रमण समेत गर्ने र हतियार विहिन कर्मचारीको ज्यानै जोखिममा पर्ने गरेको कर्मचारीले बताएका छन् ।

हवार्ड फास्ट : जसको अठार वर्षको उमेरमा कथा छापियो

कति दुःखद् हुँदो रहेछ– आफ्नो प्रिय लेखकको मृत्युको समेत जानकारी नपाउनु। त्यो लेखक– जो यस धरतीबाट बिदा भएको छ वर्ष बित्न लागेछ। अमेरिकी राष्ट्रपतिको कुकुर हराएको समाचार वाक्क लाग्दो गरी सुन्न पाइन्छ, पढ्न पाइन्छ। आँखा बिझ्ने गरी हिरोइन र मोडेलहरूका वक्षस्थलले अखबारका पाना भरिन्छन्, तर मानवताको पक्षमा आफ्नो कलम समर्पण गर्ने विश्वविख्यात लेखकको निधनको समाचार एक कोलममा पनि कतै देखा परेन। मेरो कलमको आस्था–पुरुष ती महान् लेखक हुन्– हवार्ड फास्ट। जसको विश्वविख्यात ऐतिहासिक उपन्यास स्पार्टाकस को हिन्दी अनुवाद अमृत रायले गरेका थिए। शीर्षक थियो– आदिविद्रोही। गुलसन नन्दा जस्ताको पकेट बुक्स पढ्ने बानी लागेको मलाई यो उपन्यास पढ्न कर्मचारी साथी बैकुण्ठ खोटेजाले दिएका थिए। यो २०३० सालतिरको कुरा हो र त्यतिखेर म महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयमा काम गर्थें। यो उपन्यास पढेपछि मानिसले मानिसमाथि गरेका अत्याचार र उत्पीडनको पराकाष्ठाले मेरो मन हुँडलेको थियो, विद्रोही चेत जन्माएको थियो। यो उपन्यासको सन्दर्भमा हवार्ड फास्टले लेखेका थिए– यो बहादुर पुरुष र महिलाहरूको कहानी हो, जो धेरैपहिले रहेका थिए र जसको नाम मानिसहरूले कहिल्यै बिर्सेनन्। यो कहानीको नायक स्वतन्त्रतालाई, मानिसको स्वाभिमानलाई अन्य सबै कुराभन्दा बढी प्यार गर्थे र उनले आफ्नो जिन्दगी जसरी बाँच्नुपर्थ्यो, त्यसरी नै राम्रोसँग बाँचे–हिम्मतका साथ, ठाँटबाँटका साथ। मैले यो कहानी यसकारण लेखें कि यसलाई जसले पढे पनि हाम्रो आफ्नो उद्विग्न भविष्यका लागि यसबाट शक्ति प्राप्त गरुन् र अन्याय तथा अत्याचारको विरुद्ध लडून्। ताकि स्पार्टाकसको सपना हाम्रो समयमा वास्तविक होस्। र, हवार्ड फास्टको लेखनबारे स्पार्टाकस का अनुवादक अमृत रायले लेखेका छन्– भूकम्पको, विद्रोहको कहानी हवार्ड फास्टले बताएका छन्। उनको लागि इतिहास न्यायका लागि संघर्षको गाथा हो। र, जहाँकहीँ न्यायका लागि संघर्ष हुन्छ, रगत बग्छ, त्यहाँ लेखक उभिन्छन्– जुनसुकै देश होस्, जुनसुकै समय होस्। ... आदि विद्रोही मा उनी इसाभन्दा ७३ वर्ष पूर्वको रोमको कहानी बताउँछन्, जब दासताको प्रथा चरम थियो र दासहरूमध्येकै एक जनाले त्यस पासविक प्रथालाई चुनौती दिने विवेक र साहस आफूमा जुटाएको थियो। र, त्यस दास विद्रोहको नायक अर्थात् आदि विद्रोही थिए– स्पार्टाकस। आदि विद्रोही मा स्पार्टाकस भन्छन्– के तिमीहरू एउटा घोडा मर्दैमा रुन चाहन्छौ? हामी मानिसको जिन्दगीका लागि लड्छौं, जनावरको जिन्दगीका लागि होइन। रोमनहरू घोडालाई माया गर्छन्, तर मानिसहरूप्रति भने उनीहरूको हृदयमा घृणा मात्र छ। ...रोमनहरूसँग हामी चार वर्षसम्म लडेका छौं– लामो चार वर्ष। हामीले रोमन सेनासामु कहिल्यै पिठ्युँ फर्काएनौं। हामी कहिल्यै भागेनौं। आज पनि हामी मैदानबाट भाग्ने छैनौं।... म पैदल, आफ्ना भाइसाथीहरूको छेउमा खडा भएर लड्नेछु। अन्ततः विद्रोहका नायक स्पार्टाकसलाई रोमन सेनाले क्रसमा जिउँदै टाँगेको थियो, कालान्तरमा क्राइस्टलाई टाँगेझैं। यस उपन्यासको अन्त्यमा हवार्ड फास्ट लेख्छन्– (स्पार्टाकसको विद्रोहको) कथा लोककथामा बन्यो, लोककथाले प्रतीकको रूप लियो, तर उत्पीडकहरूविरुद्ध उत्पीडितहरूको युद्ध लगातार चलिरह्यो। त्यो यस्तो ज्वाला थियो, जो कहिले बढी जल्थ्यो, कहिले मधुरो हुन्थ्यो, तर कहिल्यै निभेन। र, स्पार्टाकसको नाम मरेन। ... जबसम्म मान्छे परिश्रम गर्छ र केही थोरै मान्छे उसको परिश्रम खोस्छन्, तबसम्म मानिसहरूले स्पार्टाकसको नामलाई सम्झनेछन्– हो, कहिले विस्तारै, खासखुस गरेर र कहिले ठूलो स्वरका साथ, स्पष्ट रूपमा, ताकि सबैजनाले त्यस स्पार्टाकसको नाम सुन्न सकून्, जो दास थियो र जसले विद्रोह गरेको थियो। को बिर्सन सक्छ आदि विद्रोह मा वर्णित ग्लेडिएटरको चरम पाशविक मुठभेड? जसमा दासहरूलाई हतियारसहित एक–अर्काविरुद्ध भिड्न बाध्य पारिन्थ्यो। त्यस जोडी मुठभेडमा कमसेकम एकजना मारिनै पर्थ्यो। दासहरू रोमन शासक र भारदारहरूका लागि सायद मानिस थिएनन्, पशु थिए। उनीहरूको जीवनको कुनै मूल्य थिएन र सायद उनीहरूको जन्म शाषकहरूको यस्तो खुनी मनोरञ्जनकै लागि भएको थियो। जब मुठभेडको दौरान ग्लेडिएटरहरूको रगत बगिरहेको हुन्थ्यो– भारदारहरू सुन्दरीहरूलाई अंगालो मारेर रक्सीको चुस्की लिँदै ज्यानमारा खेलको मजा लिन्थे। जब ग्लेडिएटर मारिन्थ्यो, उनीहरू आल्हादित हुँदै ताली बजाउँथे। वाह रे रोमन सभ्यता। यस्तै यस्तै अमानवीय सभ्यताको मुखुण्डो उघार्ने लेखक थिए हवार्ड फास्ट। जसले आफ्नो जीवनकालमा हवार्ड फास्टको नाममा चालीसभन्दा बढी र इ।भी. कनिङ्गघामको नाममा २० वटा उपन्यास लेखेका थिए। उनले युगोस्लाभ नेता जोसिप ब्रज टिटोको जीवनीसमेत लेखेका थिए। र, आत्मजीवनी वेइङ्ग रेड १९९० मा प्रकाशित भएको थियो। तथापि, वाल्ट हिटम्यान र मार्क ट्वेनजस्ता लेखकको बराबरी हैसियतमा रहेका हवार्ड फास्टलाई अमेरिकी प्रशासनले सताएको थियो, संसद् र अदालतमा उभ्याएको थियो, जेलमा कोचेको थियो, कृतिमाथि प्रतिबन्ध लगाएको थियो र उनका कृति नछाप्न दबाब दिनका लागि गुप्तचरहरू प्रकाशकका कार्यालयहरूमा धाएका थिए। वाह रे, पाखण्डी अमेरिकाको वैचारिक स्वतन्त्रता। हवार्ड फास्टको जन्म नोभेम्बर ११, १९१४ मा न्युयोर्कको अत्यन्त गरिब यहुदी परिवारमा भएको थियो। उनकी आमा इदा मिलरको हवार्ड आठ वर्षको हुँदा नै निधन भएको थियो। उनका बाबु बार्ने मजदुर थिए। उनका पाँच सन्तान थिए। आफ्नो परिवारको गरिबीबारे हवार्ड लेख्छन्– एघार वर्षको उमेरमा पुग्दा मैले काम गर्न थालें। ... मेरा जेठा दाजु र मैले काम नगरे हाम्रो परिवार बाँच्न सक्दैनथ्यो। उनका दाजु जेरोम र उनले अखबार वितरणमा काम गर्न थाले। हवार्डको परिवार झुपडीमा बस्थ्यो। उनको प्रायःजसो समय सडकमा गुच्चा खेलेर बित्थ्यो। चौध वर्षको उमेरमा जब उनले कथा लेख्ने जमर्को गरे, उनका बाबु र दाजुभाइले हवार्डलाई प्रोत्साहित गरे। उनी लेख्छन्– साँझ अबेरसम्म म कथा लेख्थें। मेरा दाजु टाइप गर्थे। बाबु चुपचाप हेरिरहन्थे। उनको अनुहारमा सहज खुसी देखिन्थ्यो। त्यो व्यक्ति, जसको सम्पूर्ण जीवन नै आफ्ना दुई हात र दह्रो पिठ्युँ थियो, तर यतिखेर उनको एउटा छोरो थियो, जो साँच्चै कथा लेख्दै थियो। त्यसैले उनी झुपडीको भान्सामा बस्थे र हेरिरहन्थे, मेरा भाइहरूले जस्तै। उनीहरू मलाई यतिबिघ्न माया गर्थे, उनीहरूकै स्नेह र विश्वासका कारण लेखक बन्नु सम्भव भयो। १६ वर्षको उमेरमा हाइस्कुलको अध्ययन पूरा गरेका हवार्डको पढाइ त्यहीँ थान्को लाग्यो। उनले अखबार वितरणलगायत कारखानाको भुइँ सफा गर्ने, कुल्लीको काम गर्ने र रेडिमेड कपडामा मजदुरीको काम गरे। १८ वर्षको उमेरमा उनको पहिलो कथा छापिएको थियो। पारिश्रमिकबापत उनले २५ डलर पाएका थिए। हवार्डको भनाइमा यो पच्चीस डलर खिन्न परिवारलाई एक महिनासम्म खुवाउन पर्याप्त थियो। त्यसै वर्ष उनको पहिलो उपन्यास टु भिलेजेज प्रकाशित भयो। ३० वर्षको उमेर पुग्दानपुग्दै, अमेरिकाको क्रान्तिकारी युद्धका सन्दर्भमा उनका तीन वटा उपन्यास प्रकाशित भए। यिनमा एउटा थियो– सिटिजन टम पेन। पेन अठारौं शताब्दीका क्रान्तिकारी लेखक थिए। यो किताब लाखौं प्रति बिक्री भयो र हवार्डको ख्याति फैलियो। तथापि अमेरिकी प्रशासनका लागि भने यो कृति कम्युनिस्ट प्रोपोगान्डा थियो। न्युयोर्कका स्कुलहरूको पुस्तकालयमा यो किताब राख्न प्रतिबन्ध लगाइयो। ऐतिहासिक उपन्यास लेख्नमा माहिर उनले इतिहासका पात्रहरूलाई सजीव रूपमा हामीसामु उभ्याएका छन्। जस्तो कि अमृत रायले लेखेका छन्– इतिहास हवार्ड फास्टको प्रिय विषय हो– आफ्नो देशको इतिहास, आफ्नो जातिको इतिहास, संसारको इतिहास। र, इतिहास यस अर्थमा होइन, जुन अर्थमा राजारानीको प्रणयकथा इतिहास हुन्छ या लडाईंमा कुनै राजाको हार–जित इतिहास हुन्छ या राजदरबारमा हुने षड्यन्त्र इतिहास हुन्छ। यसको साटो त्यो इतिहास जो कोटीकोटी साधारण जनताको क्रिया–शक्तिमा आफ्नो स्रोत पाउने गर्छ, जसको दृष्टि राजाभन्दा बढी प्रजामाथि पर्छ र जो ती सामाजिक शक्तिहरूलाई बुझ्ने प्रयास गर्छ, जसको अन्तरसंघर्षबाट नै जीवनमा प्रगति हुन्छ। कम्युनिस्ट पार्टीमा मैले महत्त्वाकांक्षा, संकीर्णता र घृणा फेला पारें, मैले त्यहाँ प्रेम र समर्पण, उच्च साहस र इमानदारी पनि फेला पारें। र, मैले चिनेजानेकोमा सबैभन्दा उदात्त हृदयका मानव पनि त्यहाँ फेला पारें। हवार्ड फास्टले आत्मजीवनी बेइङ्ग रेड मा लेखेका छन्। फास्ट, जो १९४३ मा कम्युनिस्ट पार्टीमा संलग्न भएका थिए। जुनबेला उनी कम्युनिस्ट पार्टीमा संलग्न भए, त्यतिखेर उनी सिटिजन टम पेन को लेखनमा जुटेका थिए। १९५७ को न्युयोर्क टाइम्स अखबारमा उल्लेख भएअनुसार गरिबीको जुन वातावरणमा हवार्डले हुर्किनुपरेको थियो, त्यसले नै उनमा कम्युनिज्मप्रति पहिलो रुचि जगाएको थियो। र, कम्युनिस्ट पार्टीमा आबद्ध भएको समयमा जुन कृतिहरू उनले रचे, त्यसले नै उनलाई विश्वविख्यात् बनायो। कम्युनिस्टहरूलाई सखाप पार्ने हिटलरको दुःस्वप्नलाई चुनौती दिँदै जब जर्मन संसद् राइखस्टागमा, दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यतिर सोभियत झण्डा फहरायो र हिटलरको अन्त्यलाई निम्त्यायो, तब कम्युनिस्ट आन्दोलनप्रति विश्वका करोडौं जनता आकर्षित भए, कैयन विश्व व्यक्तित्वहरूसमेत कम्युनिस्ट आन्दोलनको पक्षमा उभिए। यो उभार अमेरिकाको लागि सह्य थिएन। दोस्रो विश्वयुद्धको समाप्तिसँगै अमेरिकामा कम्युनिस्ट र तिनका समर्थकविरुद्ध दमन अभियान छेडियो। हवार्ड मात्र दमनबाट बच्ने कुरै थिएन। अमेरिकाको संकीर्णता र कपट तब उजागर भयो, जब फासीवादविरुद्ध लडेका योद्धाहरूका लागि फ्रान्समा अस्पताल निर्माणमा सहयोग पुर्या उने व्यक्तिहरूको जानकारी हवार्डसँग मागियो। यो माग संसद्को हाउस अन–अमेरिकन एक्भिटिज कमिटी (हुवाक) ले गरेको थियो। हवार्डले यसबारे जानकारी दिएर कृतघ्न बन्ने कुरालाई अस्वीकार गरे। कानुनी लडाइँ चलिरह्यो। उनीमाथि संसद्को अवज्ञा गरेको अभियोग लगाइएको थियो। यसबाहेक, अमेरिकन कम्युनिस्ट पार्टीका आफ्ना सदस्य कमरेडहरूको नाम बताउने मागसमेत हवार्डसँग गरिएको थियो। यस्तो विश्वासघातका लागि पनि उनी तयार भएनन्। तब उनलाई तीन महिनाको लागि जेल हालियो। उनी प्रशासनको कालो सूचीमा परे। उनका अनुसार जेलको थुनाइले उनलाई अझ रेडिकल बनायो। तल्लो वर्गको वेदना र नैराश्यतालाई उनले पहिलेको भन्दा अझ गहिरोसँग बुझ्न थाले। यही अनुभवको आधारमा उनले स्पार्टाकस को रचना गरे, तर यो उपन्यास छाप्न प्रकाशकहरू प्रशासनको धम्कीका कारण तयार भएनन्। हवार्डले आफ्नै प्रकाशन संस्था स्थापना गरे र आफ्ना किताबहरू छापे। एउटा दिन त्यो पनि आयो जब कम्युनिस्ट पार्टीप्रति उनमा रहेको लगाव टुट्यो। स्टालिनको निधनपछि जब निकिता खु्रश्चेभले स्टालिनको अपराधको भण्डाफोर गरे र जब खु्रश्चेभको सत्ताले हंगेरीको विप्लवलाई दबाउने निर्णय गर्योस, स्टालिन जीवित छँदा नै स्टालिन अन्तर्राष्ट्रिय शान्ति पुरस्कार प्राप्त गरेका हवार्डलाई सोभियत संघको यी दुई घटनाले नराम्ररी चिमोट्यो। यस सम्बन्धमा उनले भनेका थिए– ख्रुश्चेभले स्टालिनको अपराध नदोहोरिने ग्यारेन्टीसहित आवश्यक सुधारको बाचा आफ्नो भाषणमा गरेनन्। प्रजातन्त्र, समतावाद र सामाजिक न्यायमा विश्वासको कारण नै आफू समर्पित कम्युनिस्ट रहीआएको बताउने हवार्डको मनलाई यस घटनाले नराम्ररी दुखायो। र, यसले आफूमा स्तब्धता र आक्रोश पैदा गरेको भनाइ उनको थियो। त्यतिखेर उनले एक अखबारसँगको कुराकानीमा यसबारे भनेका थिए– १९४६ मा त्यो परिस्थितिमा मैले मुद्दा झेलें र दण्डित भएँ, जुन परिस्थितिले यहाँ (अमेरिका)को पाखण्डी न्यायको खिल्ली उडाएको थियो, तर पनि जब यो भइरहेको थियो, मैले यो विश्वासमा सान्त्वना पाएको थिएँ कि सोभियत संघमा भने मानिसले न्याय पाउँछन्। ममा अब यो विश्वास रहेन। तथापि, आफूले प्राप्त गरेको स्टालिन अन्तर्राष्ट्रिय शान्ति पुरस्कार नत्याग्ने वा फिर्ता नगर्ने स्पष्ट भनाइ उनको थियो। अन्ततः हवार्ड फास्टले अब आफू अमेरिकी कम्युनिस्ट पार्टीबाट अलग भएको र आइन्दा आफूलाई कम्युनिस्ट पनि नठान्ने भनाइ सार्वजनिक गरे, तर पनि उनको भनाइ थियो– म न सोभियत विरोधी हुँ, न त कम्युनिष्ट विरोधी, तर कम्युनिष्ट आन्दोलनमा रहेर काम गर्न र लेख्न म अब सक्दिन। यसरी अमेरिकामा नै जुन लेखकलाई सामान्यतः अग्रणी कम्युनिस्ट लेखकको रूपमा लिइन्थ्यो, त्यही लेखक आइन्दा कम्युनिस्टको रूपमा नरहने दुःखद स्थिति निम्तियो। कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट अलग भएपछि उनकै शब्दमा कैयन महिनासम्म आफ्नो भविष्यको प्रश्नमा उनले आफैंसँग लड्नुपर्यो । कम्युनिस्ट पार्टीका सदस्यहरूप्रति आफूमा शान्तिका लागि समर्पित योद्धाहरूको रूपमा प्रशंसाभाव रहेको कुरा ठोकुवाका साथ उनले बताएका थिए, तर व्यक्तिगत रूपमा अब आफू कम्युनिस्ट अनुशासन मानेर रहन नसक्ने महसुस आफूमा भएको उनको भनाइ थियो। जब स्पार्टाकस को फिल्म बन्ने भयो, तब प्रशासनको कालोसूचीबाट उनको नाम हटेको भनिए पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट अलग हुनुले नै प्रशासनको रवैयामा परिवर्तन आएको जोसुकैले ठम्याउन सक्छ। तत्पश्चात् हवार्ड हलिउडमा गए र कैयन फिल्मको पटकथा लेखे। त्यसपछि पनि उनका उपन्यासहरू प्रकाशित भए। स्मरणीय छ, उनका किताबहरू बयासी भाषामा अनुवाद भएका छन् र करोडौं प्रति बिक्री भएका छन्। र, उनको निधन १२ मार्च, २००३ मा भएको थियो। कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट अलग भए पनि, कम्युनिस्ट नरहे पनि हवार्ड फास्टका कृतिले विश्वमा निःसन्देह रूपमा लाखौं कम्युनिस्टहरूलाई जन्माएको छ। ती हवार्ड फास्ट– जसले आफू कम्युनिस्ट हुँदाका बखत लेखिएका कृतिहरूलाई दुत्कार्ने धृष्टता गरेनन्। यसको साटो उनले घोषणा गरेका थिए– मैले जे काम गरें, त्यसप्रति म लज्जित छैन। युद्धविरुद्ध, नेग्रो जातिमाथिको उत्पीडनविरुद्ध र सामाजिक अन्यायविरुद्ध म लडें। आफ्ना कृतिहरूमाथि मलाई गौरव छ। स्पार्टाकस अब केबल एउटा प्रेत हो र भोलि यो प्रेत पनि हावासँगै उड्नेछ। आजको छ वर्षपछि कसैले उसको नामसमेत याद गर्ने छैनन्। कोही किन याद गरुन्? के दास युद्धको कुनै इतिहास हुन्छ? स्पार्टाकसले निर्माण गरेन, उसले ध्वंस मात्र गर्यो्। र, संसार उनीहरूको मात्र सम्झना गर्छ जो निर्माण गर्छन् – आदिविद्रोही अर्थात् स्पार्टाकस उपन्यासमा, शक्ति र सम्पन्नताको प्रतीक एक रोमन स्पार्टाकसकी पे्रमिका वारिनियालाई भन्दछ। र, स्पार्टाकसको सम्बन्धमा बारिनियाको जवाफ हुन्छ– उसले आशाको निर्माण गर्यो । पञ्चायतकालमा हवार्ड फास्टका यस्ता कृतिहरूले हाम्रो ह्दयमा पनि आशाको निर्माण गरेको थियो।

– अग्निशिखा

माओवादीले यसैका लागि जनादेश पाएको हो?

सात सालदेखि थाँति रहेको ऐतिहासिक संविधानसभा निर्वाचनको परिणामपछि पार्टी कार्यालयदेखि चिया पसलहरूसम्म हारजीतको जोडघटाउ चलिरहेको छ। जित्ने र हार्नेहरूको पक्ष–विपक्षमा बहसहरू भइरहेका छन्। परिणामपछि कांग्रेस र एमालेको नाममा विगतमा अनुचित लाभ लिन केही कसर बाँकी नराखेका स्वनामधन्य बुद्धिजीवी र नागरिक समाजका अगुवा नामधारी डलरबाजहरू पुनः लाभका लागि माओवादीको पक्षमा खुलेरै वकालत गर्न थालेका छन्। आफ्नो अवसरका लागि मात्र सिद्धान्त अंगीकार गर्नुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्नेहरूका लागि यसलाई स्वाभाविक लाग्नसक्छ तर परिवर्तनको चाहना बोक्नेहरू भने यसलाई प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तविपरीत ठान्छन्। व्यावसायिकताको नाममा सत्ताको तावेदारी गर्नु नै आफ्नो धर्म ठान्ने राजावादीहरू त माओवादीको पिछलग्गु हुनु स्वाभाविक नै हो। ठूलाको आडमा सानालाई तर्साउने र नाजायज फाइदा लिने यस्ता निर्लज्ज चालबाजहरू पनि राजनीतिक क्षीतिजमा देखिन थालेका छन्। दलहरूले आवेश, उत्तेजना र घमण्डको बाटो त्याग्दै जिम्मेवार भूमिकामार्फत यसप्रकारका नयाँ नेपालविरोधी हर्कतहरूबाट मुक्ति चाहेका छन्। राजनीतिक बहस पनि त्यसैतर्फ केन्द्रित होस् भन्ने अपेक्षा पनि बोकेका छन्। जनतामा पलाएको यस अपेक्षाबीच निर्वाचनबाट सबैभन्दा ठूलो दलको हैसियत पाएको विद्रोही शक्ति माओवादीदेखि निकै ठूलो धक्का बेहोर्न पुगेको कांग्रेस र एमालेसम्म अहिले निर्वाचनको समीक्षा र आगामी दिनमा निर्वाह गर्ने भूमिकाको खोजीमा जुटेका छन्। समीक्षाका लागि कांग्रेस केन्द्रीय समितिको बैठक बसिरहेको छ भने एमाले र माओवादीको पनि आजैदेखि केन्द्रीय कमिटी बैठक बोलाइएको छ। जनता भने जित्ने र हार्ने पार्टीहरूले कस्तो निष्कर्ष निकाल्छन् र आफूलाई आमूल परिवर्तन र रूपान्तरण गरी राजतन्त्रको अन्त्यसँगै स्थायी शान्ति कायम गर्ने दिशामा कसरी अघि बढ्छन् भन्ने लालसा बोकेर उत्सुकताका साथ निर्णयको प्रतीक्षामा बसेका छन्। नेपालको राजीनतिमा क्षेत्रीय मुद्दा उठाएर नयाँ शक्तिको रूपमा उदाएको मधेसी जनअधिकार फोरमको निर्णय र गतिविधिलाई पनि जनताले निकै रुचिपूर्वक नियालिरहेका छन्। यो निर्वाचनको माध्यमबाट जनताले माओवादीलाई सबैभन्दा ठूलो दलको रूपमा स्थापित गरी विद्रोह र ध्वंस त्यागेर निर्माण र जिम्मेवारीपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न आदेश दिएका छन् भने कांग्रेस र एमालेलाई आफूभित्रको शुद्धीकरण, सुदृढीकरणसँगै परिवर्तन र रूपान्तरण हुन निर्देश गरेका छन्। तर कस्तो दुर्भाग्य, व्यवहारमा माओवादीसहितका तीनवटै ठूला दलहरू सच्चिन समेत तयार देखिएका छैनन्। निर्वाचनको अन्तिम परिणाम आइसक्दा पनि पार्टी र आफूलाई सच्याउने कामको थालनी हुनसकेको छैन। नयाँ जनादेशअनुरूप जिम्मेवार भूमिका खेल्दै परिवर्तन र रूपान्तरणका लागि इमानदारिता र नैतिकता प्रदर्शन गर्नेहरूमा एमालेका महासचिव माधवकुमार नेपाल एक्लो देखिएका छन्। आफ्नो र पार्टीको पराजयसँगै निवासबाटै सार्वजनिक रूपमा राजीनामाको घोषणा गरेर पनि कार्यवाहक अध्यक्षको हैसियतमा केन्द्रीय समिति बैठकको अध्यक्षता गरी कांग्रेस नेता सुशील कोइरालाले इमानदारिता र नैतिकता भन्ने शब्दकै हुर्मत लिएका छन्। पशुपतिशमशेर राणाले केन्द्रीय समितिबाट राजीनामा फिर्ता गराएको नाटक गरी आफ्नो पुरानो प्रवृत्तिलाई पुनः दोहोर्याशएका छन्। विगतको वर्चश्व समाप्त भई सिंगो अञ्चल शून्य सिटमा पुग्दा समेत कुर्सीमा टाँसिएर एमालेका अञ्चल इन्चार्जहरूले महासचिव माधव नेपालले देखाएको उच्च नैतिकता र इमानदारितालाई नै गिज्याइरहेका छन्। यसबीचमा माधव नेपालको नैतिकताको अनुशरण गर्नुको साटो आफ्नो आङको भंैसी देख्न छाडी अर्काको आङको जुम्रा देखाउन थालिएको छ। यस्तो संस्कारबाट अब मुलुक, जनता, पार्टी र आफैलाई पनि पार लगाउन सकिंदैन। दुनियाँलाई ढाँट्न सकिएला तर आफूलाई आफैले ढाँट्न सकिंदैन। यसतर्फ एमालेजस्तो पार्टीका जिम्मेवार, अनुशासित र इमानदार नेताहरू किन चुकेका होलान्? सडकमा भेटिने एमालेका कार्यकर्ताहरू यस्तै प्रश्न तेर्स्याइरहेका छन्। जनादेशअनुरूप पार्टी र नेताहरू सच्चिनेछन् भन्ने चाहना बोकेका जनता भने फेरि पनि राजनीतिमा इमानदारिता र नैतिकता भन्ने शब्द नै हुँदैनरहेछ भन्ने निष्कर्षमा पुगेर तिनै नैतिकहीनहरूको नांगो चरित्र हेर्न विवश छन्। कांग्रेसमा इमानदारिता र नैतिकताको कुनै अर्थ हुँदैन भन्ने सबैले बुझेका छन् तर एमालेमा पनि कांग्रेसजत्तिकै नैतिकता गुमाएका नेताहरू छन् भन्ने अपेक्षासमेत गरिएको थिएन। एमाले नेताहरू यस विषयमा किन चुके? केन्द्रीय कमिटीले यसको गहन ढंगले समीक्षा गर्नुपर्छ। महासचिवको हैसियतमा माधव नेपाल असफल हुनुको अन्तिम कारण नै स्थायी समिति, केन्द्रीय कमिटी र अञ्चल इन्चार्जहरू असफल हुनु हो भन्ने यथार्थलाई अब कुनै पनि कुतर्कहरूले ढाकछोप गर्न सकिंदैन। अञ्चल इन्चार्जहरूले गरेको गलत रिपोर्टिङ नै निर्वाचनमा एमालेले भोग्नुपरेको पराजयको सबैभन्दा ठूलो र प्रमुख कारण हो। वामतालमेल नहुनु वा माओवादीले मच्चाएको खुलेआम आतंक सामान्य कारण हुन सक्छन्। कार्यकर्ताको भावनालाई सम्मान गर्दै पार्टी जोगाउने अभियानमा लागेका केपी ओलीतर्फ आंैला ठड्याउनुभन्दा निर्वाचनमा तालमेल नभएकै कारण एमाले महाभुइँचालोबाट जोगियो भन्ने यथार्थलाई बुझ्न आवश्यक छ। विगतका सबै कुरा बिर्सिएर निर्वाचनपछिको पन्ध्र दिनको व्यवहार हेर्दा माओवादीबाट त जिम्मेवारपूर्ण भूमिकाको अपेक्षा गर्नु नै मूर्खता हो कि भन्ने महसुस हुन थालेको छ। चुनावको परिणाम आउनुअगावै सत्ताको चावी तत्कालै चाहियो भन्दै कुर्लने, अमेरिका र भारतको भक्तिमा लिप्त भर्ई आत्मसमर्पण गर्न नै तयार हुने र राजतन्त्र फाल्ने निर्देशनसहित जनताको भोट पाएपछि भने राजतन्त्र जोगाउने षड्यन्त्र गर्दै 'महाराज नारायणहिटी खाली गरिदेऊ, सांस्कृतिक अधिकार दिन तयार छौं' भन्दै बिन्ती बिसाउने कामलाई कसरी लिने? माओवादीको बेइमानीपनाको पराकाष्ठा वा जिम्मेवारीबोध? अनि भोट दिएन भन्दै पानी काट्ने, गाउँनिकाला गर्ने र २०४८ मा कांग्रेसले मच्चाएको जस्तै राज्यआतंक मच्चाउने कामलाई के भन्ने? एक्काइसौं शताब्दीको जनवादी आतंक वा प्रचण्डपथ आतंक? प्रमुख दल भएपछि माओवादीले यी सबै प्रश्नहरूको हल गर्दै जनताप्रतिको जिम्मेवारीपूर्ण भूमिका र व्यवहार गरोस् भनी जनताले अपेक्षा गर्नु अस्वाभाविक हो र? कांग्रेसको राज्यआतंककै कारण माओवादी जंगल गएको हो। अब माओवादी आतंककै कारण अरूलाई जंगल जान बाध्य पार्न थालियो भने जनताले दिएको विश्वासमाथि घात हुनेछ। यसतर्फ माओवादी नेतृत्व सचेत होस् र राजतन्त्र जोगाउने षड्यन्त्रबाट मुक्त हुँदै सबैखाले आतंक तत्काल बन्द गरोस् भन्ने जनतालेे अपेक्षा गर्नु अस्वाभाविक होइन। राज्यआतंक मच्चाउनका लागि माओवादीले जनादेश पाएको होइन? तर खोइ त, जनादेशअनुरूपको भूमिका? जनादेश त जिम्मेवार बन्न र नयाँ संविधान निर्माणको नेतृत्व गर्न होइन र?

गगनको बिहे

संविधानसभाको चुनाव नभएसम्म विवाह नगर्ने वताएका चर्चित विद्यार्थी नेता गगन थापाको आज विहे हुँदैछ । कांग्रेस नेता अर्जुननरसिंह केसीकी छोरी अञ्जना केसीसंग विवाह गर्न लागेका हुन् । अमेरिकामा एमफिल अध्यनरत २५ वर्षीया अन्जनासंग गगनको प्रेम सम्वन्ध रहेको र त्यसलाइ आज औपचारिकता दिन लागिएको वताइएको छ ।

खुल्न बाँकी जीवनका ढोकाहरू

नक् नक् नकिङ अफ हेभन्स् डोरउनले यो बेलायती पपुलर गीत गुन्गुनाइन् । यसो गर्दा आँखाहरू केही ठूला भए र झिमझिम भए । एउटा मिठो मुस्कान हिउँदको पहेंलो पातजस्तै भुइँमा खस्दै गयो ।जीवनमा एउटा मान्छेले कतिपल्ट रहस्यका ढोकाहरू खोल्छ ? जीवनमा मान्छेले कतिपल्ट सही ढोका ढक्ढकाउँछ ? कतिपल्ट गलत ढोकामा ताला लगाउँछ ? संसारमा कतिवटा ढोकाहरू छन्, ती गनिसाध्य छैनन् । 'सम्हाल्न गाह्रो कुन ढोका हुन्छ, मनको या घरको ?' उनले मुस्कुराउँदै भनिन्, 'मनको ।' उनलाई लाग्छ, 'जे छ मनभित्रै छ । त्यो लुटे त सबै सिद्धियो ।' उनले क्रिस्चियन, हिन्दू, मुसलमान, बुद्धिस्ट र जैनसँग सोधिछन्, 'जीवन पार गर्न कतिवटा ढोका पार गर्नुपर्छ ?' सबैको साझा जवाफ थियो, 'यो ब्रमाण्डबाट बाहिर बाहिरिए पनि, जीवनको अन्तिम ढोका लगाए पनि, मृत्युपर्यन्तका अरू ढोकाहरू खोल्न बाँकी नै छन् ।' उनी निर्धक्क भन्छिन्, 'डेथ अफ द बिगिनिङ अफ द ओपनिङ अफ मेनी न्यु डोरस् ।' यसरी जीवनपर्यन्तका अरू ढोकाहरूको खोजीमा निस्किएर 'खुल्ला ढोका' कार्यक्रमका लागि ढोका खोज्न कहाँ-कहाँ पुगेकी उनी हुन्- संगीता थापा ? छयालीसवटा ती भाँच्चिएका, पुराना र जीर्ण ढोकाहरू कवाडीबाट किनिएका थिए । कत्ति भने आएका थिए गिफ्टमा । हुरीका पछि दगुर्दादगुर्दै 'खुल्ला ढोका' कार्यक्रम भयो । आर्टिस्टहरूले आफ्ना कला र रङले ती रङहीन ढोकालाई 'रङ' दिए । कार्यक्रम सकिएपछि, कुनै मान्छे ती ढोका किन्न आयो । आर्टलाई ऊ सोच्दो रहेछ यी त दाउरा हुन् । दुःखभन्दा पनि ढोकाको अर्थ नबुझिदिएले उनलाई धेरै बेरसम्म रन्थनाइदियो ।
बमको मात्र नाता रहेका इजरायली र प्यालेस्टाइनीहरू मिलून् भनेर, इजरायली र प्यालेस्टाइनी बालकले साथ-साथै ढोकाहरूमा पेन्टिङ गरेका थिए । 'हामीले पनि त्यही आइडियाले नेपालमा गर्‍यौं,' संगीता भन्छिन्, 'द्वन्द्वबाट नेपालले मुक्ति पाओस् । बन्द सबै ढोकाहरू खुलून् भनेर हामीले ती ढोका बनाएका थियौं ।'उनलाई म्युजिक खुबै मनपर्छ । 'लार्जर देन लाइफ' स्टाइलमा मुस्कुराउँदै नाम र आफ्नो सामीप्य दर्शाइन्, 'बुबाले छानेरै नामै राखिदिनु भयो नि संगीता ।''एकान्तको अजिङ्गरले निलीनिली बस्छ,' सायद बैरागी काइँलाले यो कविता उनकै लागि लेखिदिएका हुन् ।कतै आर्ट एक्जिभिसनमा त कतै ज्याज म्युजिक कन्सर्टमा मुसुमुसु हाँस्दै, अघिल्लो कुर्सीको 'रो' बाट मुन्टो बटार्दै पछाडि फर्किएर तपाईंलाई 'हेल्लो' भनिदिने उनी कहिलेकाहीँ आफ्नै मनको सुरुङमा हराइदिन्छिन् । मालीगाउँ । अब कुनै फूल बाँकी छैनन्, मालीगाउँमा । हामी अहिले उनको 'डाइनिङटेबुल'को दुवै छेउमा बसेका छौं । उनको पि्रय कुकुर 'बुट्टे' उनकै छेउछाउमा रिंगिरहेको छ । बुट्टेका लामा-लामा कान सुम्सुम्याउँदै भनिन्, 'बुट्टे, नरिसा इन्टरभ्यु दिएको हो के !' टेबुलमा छड्के पल्टिएको बाँसुरी बजाइरहेकी महिलाको मूर्ति लमतन्न परेको छ । जमाल अलअफ गानीले बनाएको यो मूर्ति हेरिरहँदा, कुनै श्रापित युवती यही मूर्तिबाट बाहिर निस्कन्छे कि जस्तो मलाई लागिरहेको छ ।'सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरी' खोलेको बाइस वर्ष भइसकेछ । बिहे चौबीस वर्षको उमेरमा भयो । बाईस वर्षअगाडि उनको जीवनमा यस्तो 'इभेन्ट' पनि आयो, जसले उनको जीवनको सारा 'कायापलट' गरिदियो ।
४७ वर्षअघि उनी थापाथलीमा जन्मिएकी थिइन् । कहिले कता कहिले कता पुगिरहने फिरन्तेजस्ता बुबा हिमालयशमशेर राणाका पछि-पछि लागेर उनकी आमा हिँड्थिन् । आमाको पछि, संगीता । उनी बचेरा थिइन् । गुँडका खोजीमा संसारका मान्छेहरूको जंगल चहारिरहेका पक्षीजस्ता थिए, उनका बुबा-आमा । उनको जीवन गणितै गणितले भरिएको छ । अंकहरूले भरिएको छ । र, कहिल्यै जीवनमा आँखा र सपना समानान्तर भएर हिँडेनन् । कहिले आँखा छन्, सपना छैनन् ।पाँच वर्ष श्रीलंका, पाँच वर्ष बर्मा, दुई वर्ष सिंगापुर, ६ महिना पाकिस्तान । यसरी अझै अन्तै पनि छरिएका छन्, जीवनले जुटाइदिएका अंकहरू । १६ वर्षको उमेरमा विवाह गरेकै कारण उनकी आमालाई लाग्थ्यो- छोरी ठूली भई । आफ्नै मौलिक सपनाको संसारमा हराइरहेकी संगीता जब घर फर्किन्थिन्, विवाहका लागि कसै न कसैको फोटो तयार भएर मुस्कुराइरहेको हुन्थ्यो । अनि, झगडा । उनका 'रोल मोडल' आफ्नै बुबा थिए । र, बुबा हिमालयशमशेर थिए- युएनमा । उनलाई लाग्थ्यो, म पनि एक दिन युएनमा हुनेछु । अगाडि फर्फराइरहेको हुनेछ- अन्तर्राष्ट्रिय झन्डा ।
फिजारिएका सुनकलरका कपाल झट्कार्दै उनले सुनाइन्, 'विवाहपछि ती कुनै सपना बाँकी रहँदैन कि जस्तो लाग्थ्यो ।' कुनै बेला उनलाई बुबाले भन्थे, 'धनीलाई पढाइ भनेको शिरको ताज हो, गरिबलाई पढाइ भनेको ठूलो रुखको ओत ।''सफल तिम्रो त्यो जिन्दगीलाई यो दुःखीको बधाइ छ' गीत लेख्ने सुनील थापाको फोटो पनि कता-कताबाट घुम्दै उनको अगाडि मुस्कुराउन आइपुग्यो । उनले फोटो हेरिनन् । भेट भयो, मानिनन् किनभने उनको अगाडि उनको सपनाले पर्खिरहेको थियो । सायद, पर्खिरहेका सपना कुर्दाकुर्दै पीपल बन्छन् । उनी आफ्ना सपनालाई पीपल बनाउन चाहन्नथिन् ।
उनी आफ्ना सपना बोकेर युएसए फर्किन् । तर, सुनील थापाका नामका चिठीहरूले उनलाई पछ्याइरहे । ती पुराना दिनहरू उनको अनुहारभरि छरिन थाले । तर, उनको एक मुस्कानमा तिनले अनुहारबाट फाल हालिदिए । उनले मुस्कुराउँदै भनिन्, 'मैले ती चिठी कहिल्यै पढिनँ ।' यो गर्मीको महिना धुलो र धुवाँलाई छिचोल्दै म उनीकहाँ केही सोध्नै त पुगेको थिएँ । सोधें, 'के चिठीहरू च्यात्नु पनि भयो ?'उनले मुस्कुराउँदै 'नाई' भन्दै टाउको बटारिन् । मैले हाँस्दै भनें, 'मैले त लेखेजति चिठी च्यातिएका छन् ।'
सुनीलको फोन आउँछ भनेर उनले युएसएको 'फोन डायक्टरी'बाट आफ्नो नाम हटाउन लगाइन् । त्यो बेला डायक्टरीबाट नाम हटाएको पन्ध्र डलर लाग्थ्यो । अचानक सुनील युएसए पुगेछन् । र, संगीतालाई खोज्दै पुगेछन्- उनकै कलेज । कसैले भनेन संगीता कहाँ छिन् ?रन्थनिएर हिँडिरहेका सुनीलले कलेजको क्यान्टिनमा संगीताका दाइलाई भेटेछन् । अचानक एउटा नयाँ मोडले उनको फल्याटको ढोका ढक्ढक्यायो । ढोका खोल्दा त दाइ र सुनील अगाडि उभिएका थिए । अघिपछि, एलियनजस्ता लाग्ने सुनील भने यो भेटमा उनलाई लाग्यो घरकै सदस्यजस्तो । विवाहपछि जीवनका अध्याँरा तहखानामा कैद नयाँ-नयाँ ढोकाहरू खुल्दै जान्छन् । बीए पढ्दापढ्दै विवाह भयो । त्यो बेला काठमान्डू असाध्यै सुन्दर थियो । थापाथलीबाट हेर्दा टाढा-टाढासम्म खेतहरू देखिन्थे । रोपाइँका गीतहरू मनलाई छोएर जान्थे । त्यही कुराले उनलाई काठमान्डूमा रोकेर राखे । उनको पीर यस्तो छ, 'जे चिजले तानिएर म यहाँ बसें । अहिले तिनीहरू केही पनि छैनन् ।'अहिले त मन ठाउँमा छँदैछैन । उनी भनिदिन्छिन्, 'लुडोजस्तो हुन्छ मन । कहिले भञ्याङ चढेर माथि पुग्छ । कहिले सर्पले निलेर भुइँमा पछारिदिन्छ ।'
***जिया अलहकको जमानामा उनका बुबा-मुमा पाकिस्तानमा थिए । एक दिन खबर आयो, 'हामी एक्लै छौं ।' संगीता फेरि त्यहाँ पुगिन् ।आर्ट स्कुलमा क्यानभासअगाडि एक्लै टोलाउँदा-टोलाउँदै उनी त्यहाँ पुगिन् । त्यो महिला स्कुल थियो । शिक्षक-विद्यार्थी सबै महिला थिए । कहिलेकाहीँ स्कुलमा पढाउन अतिथि पुरुष शिक्षक आउँदा बुर्काले मुख छोप्नुपथ्र्यो ।
कतिसम्म हुन्थ्यो भने प्रिन्सिपल पनि महिला नै थिइन् । यस कारण बुबालाई पनि छोरी भेट्न गाह्रो हुन्थ्यो । ६ महिनामा उनलाई ६ युगको तपस्या गरेजस्तो भयो । कयौं वर्षअगाडिको कुरा सुनाउँदा पनि त्यसको अत्यास अझै उनको अनुहारमा उदायो । मसिनो आवाजमा सुनाइन्, 'मैले निर्णय गरेकी थिएँ, अब म त्यहाँ बस्दिनँ ।'अमेरिकामा दाइ र भाइ पढिरहेका थिए । त्यै भरमा उनी अमेरिका पुगिन् । आमाको चैन त्यसपछि बाँकिरहेन । उनलाई डर लाग्थ्यो, 'कतै छोरी अंग्रेजसित त विवाह गर्दिनँ ।' संसारभरिका आमाहरू आफ्नै सन्तानप्रतिको निर्दोष स्वार्थले चैन गुमाइरहेका हुन्छन् । त्यहाँ, उनले मास कम्युनिकेसन र एन्थ्रोपोलोजी पढिन् । तर, पेन्टिङ भने सधै आँखावरिपरि झुन्डिरहेकै हुन्थ्यो ।हाँस्दै सुनाइन्, 'बुबालाई आर्ट मनपर्छ ।' थपिन्, 'तर, स्केच कोर्ने 'इलम' भने आमालाई बढी छ ।' आमा जहिले पनि छोरीलाई किचेनमा पुर्‍याउन चाहन्थिन् । बुबाले कलेज । एकछिन् उनी किचेनमा केही कुरा लिन गइन् । आएर भनिन्, 'मलाई मिठो पकाउन आउँछ ।' मैले सोधे, सबैभन्दा मिठो के पकाउनुहुन्छ ?एकछिन् सोचिन् । झट्टै केही उत्तर आएनछ । सोचेर भनिन्, 'खै के भन्ने ?' तर, उत्तर यस्तो आयो, 'नयाँ-नयाँ डिस', अब कुरा बीचमा अल्मलिन थाल्यो, 'फुड पनि यौटा आर्ट हो । पकाउँदै गए, सिक्दै गइन्छ ।'
एकान्तको मजा र त्रास कस्तो हुन्छ, उनलाई थाहा थिएन । उनी त एउटा पक्षी थिइन् । उनको बाल्यकाल भीडमा बित्यो । अटेसमटेसमा बित्यो । दिनभरि थाकेर सुत्दा पनि साथमा महिला हुन्थे । र, साथमै हुन्थे नुहाउँदा पनि । बगैंचामा घुम्दा पनि ।उनी आर्ट स्कुलमा पढ्दा भने एकान्तले उनको ठेगाना पाइसकेको थियो । उनी एक्लै हुन्थिन् । र, साथमा हुन्थ्यो एक्लो क्यानभास । उनैलाई हेरेर टोलाइरहेको ।अब सुनीलको पोस्टिङ पनि कहिले कता कहिले कता हुन थाल्यो । कपनमा बस्ने कुनै मित्र भन्थे, 'म जाफ्ना प्रायद्वीपमा बस्छु ।' कुनै जमानामा सुनील ओरजिनल जाफ्ना प्रायद्वीपमै बस्थे । संगीता भने दुई बच्चासहित कोलम्बो । त्यहाँ बस्नुको एउटै मात्र फाइदा रह्यो, 'मैले त्यहीँदेखि खाना पकाउन थालें ।'चेन्नाई मद्रासमा हुँदा घरमा एउटा बूढो पाले थियो । श्रीलंकन तमिल शरणार्थीहरूको काममा सुनील हिँड्थे । र, संगीता घरभित्र हुन्थिन् । पालेले बाहिरबाट ताला लगाइदिन्थ्यो । ऊ यत्ति भन्थ्यो, 'मास्टर कम आई ओपन ।'
जीवन टिभीले होइन, भोगाइले देखाउँछ । उनी सुनीलसित चेन्नाई पुगिन् । त्यहाँ एउटै घरमा कयौं परिवार चेप्पिएर, निसास्एिर बसेका थिए । परिवारको साँध छुट्याउन झुन्डि्याइएका थिए, साडीका भित्ताहरू । ती सारा परिवार जाफ्नाबाट भागेर आएका थिए, इन्डिया । उनीहरूको जीवन आँसुले भरिएको थियो । उनीहरूका सबै सपनाका ढोकामा ताला झुन्डिएका थिए । उनलाई त्यसबेला लागेछ, 'उनीहरूका दुःखका अगाडि त मेरो दुःखको त कुनै नाम रहेन ।'त्यही एउटा यस्तो परिवार थियो जसले सबै छोडेको थियो- देश, नाम, निद्रा र सपना । तर, पिँजडाको सुँगा छोड्न सकेको थिएन । संगीतालाई पिँजडाका पक्षीहरू मन पर्दैर्नन् । सायद, त्यहाँ आफ्नो अवशेष पनि आउँछ कि ? भावुक हुँदै भनिन्, 'मलाई चराहरू पाल्न मन पर्दैन ।' कहिलेकाहीँ त उनी पिँजडामा बेच्न ल्याएका चराहरू किनेर उडाइदिन्छन् । यस्तो पटक-पटक गरेपछि सुनीलले भनेछन्, 'उडाएर के गछ्र्यौ । तीनलाई उड्न आउँदैन ।'पिँजडामा कुँजिएका चरा हुन् या जनता तिनलाई उड्न गाह्रो पर्छ ।
***
कहिलेकाहीँ उनको मन आफ्नै बसमा हुँदैन । मुस्कुराउँछिन्, 'म त मेरो मनको बाघसित कुस्ती खेल्छु ।''हामी देवशमशेरका परिवार हांै', उनका पछाडि धनी या एलिटको पुच्छर झुन्डिँदा उनी भन्ने गर्छिन्, 'देवशमशेर भगाइएका थिए । उनी सोच्छिन्, 'धनी त अरू राणाहरू पो हुन् त ।' उनका विचारमा बुबाको स्ट्रगलले उनीहरूको परिवार अहिले 'यहाँ' आइपुगेको छ । हिँड्दा बाटोमा कयौं डालाको सुन्तला राखेर बसेका महिला देखेर उनी आत्तिन्छन् । र, सोध्छिन्, 'यी कहिले बिकिसक्छन् ?' जीवनमा हज्जारौं महिला भेटिन् र संगत गरिन् । तर, उनको कुरा यस्तो छ, 'म नेपाली महिलालाई धेरै विश्वास गर्छु । उनीहरू खुब दुःख गर्छन् ।' सायद, नेपाली महिला दुःखलाई नपत्याएर दुःखलाई अस्वीकार गर्छन् ।
कुनै जमानामा घरमा ढोका हुँदैनथे । अहिले ढोका नभएका घर छँदै छैनन् । पुराना कुरा सम्झिन्छिन्, 'मेरो माइती घरमा पनि पहिला कसैले ढोका लगाउँदैन्थ्यो ।' समय यसरी फनफनी घुमिदिएको छ कि- 'अहिले त घरैपिच्छे ढोका छन् । र, ढोकैपिच्छे पाले छन् ।' बेलायत र अमेरिकामा भने ढोकाहरूको साइज एउटै हुन्छ । उनी भन्छिन्, 'ढोका बिल्डिङको साइजअनुसार बनाइएको हुन्छ ।' उनका अनुसार चाइनिज ढोकामा बढी 'सिसौ' प्रयोग हुन्छ । साउथ र इस्ट एसियामा पनि सिसौकै हुन्छन्- ढोकाहरू । त्रास र असुरक्षाले मुस्लिम देशहरूमा भने अझै पनि आग्लो लगाउँछन् रे ! ढोकाको खोजीमा कहाँ-कहाँ पुगेकी संगीतालाई पि्रय लागेको छ- पाल्पा तानसेनकोे ढोका । भन्छिन्, 'ढोका ठूलो छ र बाहिरपट्ट काँडाहरू छन् ।' उनलाई तिब्तीयन ढोकाहरूको बनावट र शालीनता मन पर्छ भने भव्य लाग्छ, फ्लोरेन्स इटलीको चर्चको ढोका जसको नाम दिइएको छ- 'गेट-वे टु हेभन ।' बुट्टे चुइँकिँदै फेरि छेउमा आयो । बुट्टेलाई थम्थमाउँदै थपिन्, 'हाम्रो पशुपतिको ढोका पनि सुन्दर छ ।' बुट्टे नजिकको सोफामा गयो र ढल्कियो । त्यो एकछिन्मा निदाउनेछ ।दिन घिसारिँदै गइरहेको छ । उनको मुडलाई क्याच गर्न सोधियो, 'सम्हाल्न गाह्रो कुन ढोका हुन्छ, मनको या घरको ?' उनले मुस्कुराउँदै भनिन्, 'मनको ।' उनलाई लाग्छ, 'जे छ, मनभित्रै छ । त्यो लुटे त सबै सिद्धियो ।'
बदलिँदो राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक परिस्थितिले ढोकाहरूको बनावट र सौन्दर्य पनि बदलिरहेको छ । देख्दा अजंगका मान्छेहरूलाई तर्साइदिनेखाले कयौं यस्ता ढोका छन्, जो संगीताका विचारमा, 'ती नक्कली ढोकाहरू हुन् ।' जटिलताले भरिएको छ मानिसको जीवन । सामान्य-ज्ञान प्रतियोगिताको शैलीमा सोधें, 'कुन ढोकाभित्र छिर्न गाह्रो हुन्छ, घरको या मनको ?' रमाइलो मानेर मुस्कुराइन् र भनिन्, 'मनको ढोकाभित्र ।' उनी ठान्छिन्, उनको मनको ढोका बलियो छ र त्यसमा आग्लो पनि लगाइएको छ । उनले सुनाइन्, 'मेरो मन मरुद्यान हो । मसित जति कन्फ्युजन छन्, तीनका उत्तर पनि यसैमा छन् ।' एक दिनमा उनी कत्तिवटा कल रिसिभ गर्दिहुन् ? उनले गनेजसरी सोचेर भनिन्, 'साठी/सत्तरी ।' यो एउटा व्यस्त जीवनको प्रमाण हो । उनी किन यत्ति व्यस्त हुन्छिन् ? भनिन्, 'मानसिक, शारीरिक, धार्मिक र सुन्दरताका लागि नयाँ 'एभिन्युज'हरू खोजिरहनुपर्छ ।'उनी चाहन्छिन् नयाँ-नयाँ च्यालेन्ज । नत्र यस्तो हुन्छ रे, 'म दिमागलाई च्यालेन्ज गर्छु । मैले त्यो गरिनँ भने म मरेजत्तिकै हुन्छु ।' के उनी कहिलेकाहीँ आफ्नै मनको ढोकाभित्र कैद हुन्छिन् ? प्रश्न सजिलै सोधे पनि उत्तर ढिलो आयो, 'म कहिलेकाहीँ महाअँध्यारो भएको ठाउँमा पुग्छु । यो आफैलाई पनि थाहा हुन्छ, म विरक्त हुन्छु ।'
उनलाई वैराग छुटाउने अनेकौं कुरा छन् । भन्छिन्, 'गर्न नपाएका इच्छाहरू पूरा नहुँदा म वैराग हुन्छु ।' यो वैरागको अंग्रेजी उच्चारण फ्रस्टेसन पनि हुन सक्छ ।वैराग भयो भने उनी घरबाट बाहिर निस्कन्नन् । आज पनि उनी बाहिर निस्किएकी छैनन् । दिन, घरको काम र सरसफाइमा बित्छ । त्यसो गर्दा यसो हुन्छ, भन्छिन्, 'कहिलेकाहीँ अल्मलिएका प्रश्नका जवाफहरू पनि पाउँछु ।'मिठो सपनाजस्तो मुस्कुराउने उनीसित के यस्ता पनि सपना छन्, जो कहिल्यै पूरा भएनन् । र, तीनका सम्भावनाका ढोकाहरूमा पनि ताला लागिसकेको छ ? उनका लागि 'विथ आउट सुगर' दूधचिया आयो । एक घुट्को पिएर भनिन्, 'पढेर बुबाजस्तै युएनमा काम गरुला भन्ने थियो । ती पूरा भएन ।'पूरा नभएका उनका सपनाहरू छोरीमा सरेका छन् । विहानै कोसोभोमा रहेकी छोरीसित इमेलमा कुरा गरेकी उनी भन्छिन्, 'म मेरी छोरीलाई पढाइमा फ्री छोडिदिन्छु,' थपिन्, 'दुलाह खोज्दै हिँड्दिनँ ।'उनी खासै सपना देख्दिनन् । सुनाइन्, 'मलाई निद्राको कमी छ ।' कहिलेकाहीँ छट्पटी यस्तो बढिदिन्छ कि, भन्छिन् 'छट्पटीले सुत्न सक्दिनँ ।'सुते पनि सुल्म्झिएका र मनोरम सपना देखिँदैनन् । उनकी सासु एक महिना रोगले थलिएर यो संसारबाट बिदा भइन् । उनलाई थाहा थिएन, बिदा यत्ति चाँडै गर्नुपर्ला । उनीसँग कयौं प्रश्नहरू बाँकी नै थिए । एकपल्ट भने यस्तो सपना देखिछिन्- सपनामा उनी एउटा पुरानो नेवारी घरमा पुगिन् । त्यहाँ रातो साडी लगाएकी वृद्धा नेवारी माता थिइन् । माताले भनिन्, 'तिमी मलाई पत्याउँदिनौ । मलाई थाहा छ, तिमी आफ्नी सासुलाई केही प्रश्न गर्न चाहन्थ्यौ ।'माता 'एकछिन् बस्दै गर' भनेर भित्र गइन् । माता भित्र जानेबित्तिकै उनको छेउमा केही तातो चिज आयो । यसो हेरिन् । ओह्ह्, सासु रहिछिन् । उनलाई डरले चिसो बनायो ।
उनले सोधिन्, 'तपाईं त बित्नुभएको होइन र ?''नडराऊ, सोध के सोध्नुछ ?' सासुले सोधिन् ।उनले मनको कुनामा चाबीको झुत्तोजस्तो सम्हालेर राखेको प्रश्न गरिन्- 'म डराइरहेकी छु । कसरी घर चलाउने ?'सासुले भनिछन्, 'म यतै छु । घर छोडेकी छैन ।'यो सपना सुनाएपछि उनले भनिन्, 'मलाई त्यहाँदेखि कहिल्यै डर लाग्दैन ।''म घरबाट बाहिर निस्कन चाहन्थें । नयाँ संसारमा पुग्न चाहन्थें,' उनले भनिन् । दिनहरू त्यसै खेर जान दिनुहुँदैन । दिनलाई लगाम लगाएर आफ्नो बाटोमा हिँडाउनुपर्छ । र, पो स्थापना भयो, सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरी । 'ग्यालरी खोलेर म कलासित घुलमिल भएँ', नत्र यस्तो हुनसक्थ्यो, 'ग्यालरी नखोलेको भए । म पढ्थें कि ?' 'मलाई मान्छेको कम्पनी मनपर्छ,' उनी चाहन्छिन्, नयाँ-नयाँ दिनहरू आफैं बनाऊ । नत्र एउटा सर्कलमा जिन्दगी बाँच्दाबाँच्दै जिन्दगीले नै भनिदेला- 'तिम्रो साथ मनोटोनस भयो ।'
उनले भनिन्, 'मलाई ब्युटिफूल कुराहरू हेर्न मनलाग्छ ।' मैले भनें, 'बन्न मन लाग्दैन ?' भन्दै उनी मुस्कुराइन् । उमेर ढल्किँदै गए पनि सुन्दरता उनको दास छ । उनी उत्तिकै सुन्दर छन् । यसको रहस्य के होला ? धेरैले सोध्न चाहेको प्रश्न मैले नै सोधिदिए । उनले भनिन्, 'खोई कुन्नि ?' संसारका सबै सुन्दर मानिसहरूलाई आफ्नो सुन्दरताको रहस्य किन थाहा हुन्न ? बिहान पूजा, दिउँसो ग्यालरी र केही इभेन्टस्हरू । उनको जीवन रुटिनमा चलिरहेको छ । जीवन के हो ? उनीसँग उत्तर छैन । सेक्सपियरको कपिराइट उनलाई दिने हो भने उनी यस्तो भन्नेछिन्, 'हामी सपनाले कल्पिएको अर्को सपना हौं ।' कुरा सकियो । छेउको सोफामा निदाएको बुट्टे झ्वाट्ट उठ्यो । यसरी कि आफ्नै मनको अँध्यारो गुफाबाट बाहिर उज्यालोमा हाम फालेको होस् ।

नयाँ युगको प्रारम्भ

नयाँ युगको प्रारम्भ : नयाँ नेपालको प्रथम सूर्योदय

मैले मतदान गर्ने मतदान केन्द्रमा मतदान गर्दै स्थानीय जनता

म आफै मतदान गर्ने क्रममा